6ο Διήμερο Διαλόγου για τη Διδασκαλία των Μαθηματικών

Άννα Κωστούλα

Η επιρροή της Νευτώνειας Επανάστασης στην δομή της λογοτεχνικής αφήγησης

Η περίπτωση του Ροβινσώνα Κρούσο

 

Για να δικαιολογήσω στον εαυτό μου τη συμμετοχή μου στο συνέδριο με θέμα  «Λογοτεχνία και Μαθηματικά», μετέφρασα τον τίτλο του συνεδρίου στο εξής ερώτημα: Πώς  τα μαθηματικά εμφανίζονται στη λογοτεχνία.  

Αν ερμηνεύσουμε έτσι το θέμα, τότε αυτό σημαίνει ότι θα ψάξουμε σε αυτόν τον τεράστιο χώρο που είναι  η λογοτεχνία για τον τρόπο που απεικονίζονται τα μαθηματικά ως δραστηριότητα ή ως θεωρία. Όμως  υπάρχει απ’ ό,τι   καταλαβαίνω και μια κατηγορία λογοτεχνίας που αναπτύχθηκε τελευταία με επίκεντρο τα μαθηματικά και έχει διαμορφώσει έναν κλάδο δικό της,  ένα είδος για το οποίο όμως γνωρίζω ελάχιστα. Γνωρίζω μόνο πως τελευταία έχουν εμφανισθεί  πολλά έργα τόσα που το είδος να έχει αποκτήσει ένα προφίλ. Η άσκησή  μου στην Ιστορία και τα ερασιτεχνικά μου ταξίδια στο χώρο της λογοτεχνίας με κάνουν ως παρατηρήτρια του φαινομένου να θέσω την ερώτηση: τι είναι αυτό που προκαλεί αυτή την παραγωγή; Αλλιώς  διατυπωμένη η ερώτηση: σε ποιες ανάγκες ανταποκρίνεται ή δημιουργεί;   Ποια ιδεολογία παράγει αυτή την ανάγκη;  Για ποιο λόγο η εξέλιξη της μαθηματικής σκέψης να χύνεται σε καλούπια λογοτεχνικά και ποια φόρμα ακολουθεί αυτή η λογοτεχνία; Ποια είναι η τεχνική της αφήγησής σε αυτό το είδος;  Γιατί η τεχνική της αφήγησης μας οδηγεί στη σχέση του έργου με τον αναγνώστη και εδώ κάποιοι  από τον χώρο της λογοτεχνίας – ειδικοί – όπως για παράδειγμα ο Μπαχτίν, θα μας πουν πως η απάντηση σε αυτές τις ερωτήσεις θα αποκαλύψει τον τύπο του διαλόγου που αναπτύσσεται στον μυθιστορηματικό χώρο ανάμεσα στους βασικούς παράγοντες. Οι  βασικοί παράγοντες είναι: ο συγγραφέας, οι ήρωες ή τα πρόσωπα του έργου και ο αναγνώστης.  Ο Μπαχτίν στο έργο του Ζητήματα της  Ποιητικής  του Ντοστογιέφσκι  εξετάζει κυρίως τη σχέση ανάμεσα στον συγγραφέα και στα πρόσωπα του έργου.

Μια και ο χώρος μου δεν είναι τα μαθηματικά ούτε η ιστορία τους, αλλά ο χώρος της φυσικής και της ιστορικής της εξέλιξης, θα προσπαθήσω να απαντήσω σε κάποιες από τις παραπάνω ερωτήσεις εξετάζοντας τη σχέση ανάμεσα στην εξέλιξη της φυσικής και την εμφάνιση ιδεών ή φιλοσοφιών που συνδέονται με τη φυσική στη λογοτεχνία της αντίστοιχης εποχής. Στη διαδικασία αυτή κάνω χρήση της ερασιτεχνικής σχέσης μου με τη λογοτεχνία.  Ερασιτεχνική, με τη διπλή έννοια του όρου, δηλαδή του μη ειδικού, αλλά και του ανθρώπου που με έρωτα βουτά στα νερά της. Θα περιορίσω τη μελέτη μου στην εποχή της Νευτώνειας Επανάστασης και από τη λογοτεχνία της εποχής   συγκεντρώνω την προσοχή μου μόνο σε ένα έργο, στον Ροβινσώνα Κρούσο του De Foe.   Η επιλογή της εποχής έχει να κάνει με το γεγονός ότι αυτή την εποχή είναι ξεκάθαρο πως η υπόθεση της αλλαγής είναι και υπόθεση αλλαγής στη νοοτροπία, του τρόπου εξέτασης της φύσης και συνεπώς και της ιδεολογίας. Από την πρώτη του έκδοση το 1719 ως σήμερα το βιβλίο έχει μεταφρασθεί σε πολλές γλώσσες και οι διασκευές του είναι γνωστές ακόμα στον παιδικό πληθυσμό.  Παίζει το ρόλο ενός  Bildungsroman για τη μοντέρνα εποχή. Ανήκει δηλαδή στην κατηγορία της λογοτεχνίας της οποίας τα κείμενα λειτουργούν ως ένας χώρος   μαθητείας για τον αναγνώστη. Γνωστό έργο του είδους είναι το έργο Wilhelm Meister του Goethe. Ο συγγραφέας του Ρ οδηγεί τον αναγνώστη  σε μια κατάσταση μαθητείας επίσης, τα στοιχεία της οποίας θα αναδείξουμε στη συνέχεια. 

Πέρα από τις διασκευές για παιδιά, δύο μεγάλοι συγγραφείς της εποχής μας, ο Γάλλος Τουρνιέ  το 1967 και ο  Νοτιο-αφρικανός Coetzee το 1986 εκδίδουν τις δικές τους εκδοχές της Ιστορίας του Ρ. Η ανάγκη ανάπλασης του μύθου  σημαίνει πως η ιστορία περιέχει σημαντικά στοιχεία του πολιτισμού μας.

Για να διευκολύνω την ανάγνωση της ιστορίας του Ρ θα παραθέσω κάποιες χρονολογίες γύρω από την χρονολογία έκδοσης του έργου.    Τα  Principia του Νεύτωνα εμφανίζονται το 1687 καθιερώνουν τη νέα άποψη για τον κόσμο που προτείνει ο Κοπέρνικος το 1543 με το έργο του De Revolutionibus με το οποίο προτείνει το ηλιοκεντρικό σύστημα.  Ανάμεσα στα δύο έργα του Κοπέρνικο και Νεύτωνα, έχουμε το έργο του Γαλιλαίου για την κίνηση πάνω στο οποίο στηρίζεται η θεωρία του Νεύτωνα. Το 1492 ο Κολόμπο ανακάλυψε την Αμερική,  το 1517 ο Λούθηρος τοιχοκολλεί τις 95 θέσεις του στη Βιττεμβέργη.  Το 1642 μια ομάδα ανδρών ιδρύει –κατά μεσοίς του εμφυλίου της Αγγλίας που είχε ως αποτέλεσμα την ίδρυση του πρώτου κοινοβουλίου στην Ευρώπη – τη  Royal Society.  Το 1665 εμφανίζεται το περιοδικό της εταιρείας The Philosophical Transactions, το πρώτο περιοδικό οργανωμένο σύμφωνα με το πνεύμα της νέας μεθόδου μελέτης της φύσης, που σημαίνει, ιδιαίτερα για τους εγγλέζους Βακώνιας άποψης, ενώ στη Γαλλία εμφανίζεται το αντίστοιχό του Journal de Savants.  To 1620 εκδίδεται το έργο του Bacon  Novum Organum, το οποίο αντιπαρατίθεται στο  Organum του Αριστοτέλη, και με το οποίο ο συγγραφέας προτείνει ένα σύστημα μελέτης της φύσης –θα ήταν πιο ακριβές αν έλεγε κανείς παραγωγής γνώσης -  που θα στηρίζεται στη συλλογή και κατάταξη  των εμπειριών. Οι νόμοι και οι θεωρίες είναι αποτέλεσμα της λειτουργίας του μηχανισμού που παράγει τη γνώση και όχι ενός ατόμου.  Στη νέα επιστήμη μεγάλη έμφαση δίνεται στην ανακάλυψη των μηχανισμών και στην τεχνολογία. Στόχος της νέας γνώσης, κατά τον Bacon, είναι η εξουσία της Φύσης. Το Power over Nature του Bacon είχε γίνει το σύμβολο της εποχής και συνοδεύει ακόμη και σήμερα την επιστημονική πρακτική.    Στο μυθιστόρημα  του De Foe τα γεγονότα αυτά  εμπλέκονται στην αφήγηση με πολλούς τρόπους και δεν είναι απλά η ιστορική του βάση.

 Ο συγγραφέας τοποθετεί το ναυάγιο του Ροβινσώνα στο 1659.   Το 1555 ο John Lok φέρνει αφρικανούς σκλάβους  από τη Γκάνα στην Αγγλία με στόχο να  χρησιμοποιηθούν αργότερα ως μεταφραστές στο δουλεμπόριο. Στους ωκεανούς επικρατεί μεγάλη κυκλοφορία. Αποικιοκράτες, έμποροι, τυχοδιώκτες και πειρατές συναντώνται συχνά στις θάλασσες. Ο συγγραφέας De Foe, γιος προτεστάντη εμπόρου, λέγεται ότι συγκέντρωνε ιστορίες από ταξιδιώτες. Ναυάγια και αποκλεισμοί σε περίεργα νησιά είναι οι ιστορίες που φθάνουν στη μητρόπολη μαζί με τα μπαχαρικά και τον πλούτο των αποικιών και την τρέφουν. Η Royal Society εμπλουτίζεται με περίεργα φαινόμενα και φυτά, προϊόντα αυτών των ταξιδιών.   Σας θυμίζω το γνωστό έργο του Shakespeare The Tempest  (η καταιγίδα) που πρωτοπαίχτηκε το 1618. Η ιστορία του Ρ στηρίζεται σε ένα τέτοιο πραγματικό γεγονός.  Άρα η ιστορία καθρεφτίζει την εποχή της.  Δεν είναι όμως ένα απλό καθρέφτισμα. Τα γεγονότα εμπλέκονται στη δομή του έργου και ο τρόπος αυτής της εμπλοκής είναι αυτό που μας ενδιαφέρει.

 

Η αφήγηση, όπως όλες, έχει δύο οδηγούς: Την υπόθεση, δηλαδή την ιστορία και  τη φόρμα ή αλλιώς τα στοιχεία αλλά και τον τρόπο που αυτά τα στοιχεία αλληλεπιδρούν.  Βέβαια το ένα στηρίζει το άλλο.  Θα αρχίσουμε με μια περιγραφή της υπόθεσης και μέσα από τα στοιχεία της υπόθεσης θα δώσουμε και τη δομή. 

 

Ο αφηγητής των πρώτων σελίδων  είναι ο συγγραφέας μιας συνολικής εμπειρίας την οποία συνειδητά επεξεργάζεται για παρουσίαση σε ένα κοινό.  Η αφήγηση αρχίζει με μια περιγραφή  της οικογενειακής κατάστασης.   Στην τρίτη παράγραφο της πρώτης σελίδας,  αφού έχει δώσει ένα σύντομο ιστορικό της οικογενειακής ιστορίας, γράφει: 

“Being the third son of the family, (οι άλλοι δύο έχουν χαθεί ο ένας σε πόλεμο και ο άλλος απλά εξαφανίσθηκε)  and not bred to any trade, my head began to be filled very early with rambling thoughts. My father, who was very ancient, had given me a competent share of learning, as far as house- education and a country free school generally goes, and designed me for the law; but I would be satisfied with nothing but going to sea; and my inclination to this led me so strongly against the will, nay, the commands, of my father, and against all the entreaties and persuasions of my mother and other friends, that there seemed to be something fatal in that  propension of nature tending directly to the life of misery which was to befall me. ..» Στην επόμενη παράγραφο περιγράφει το μονόλογο του πατέρα του: «He asked me what reasons more than a mere wandering inclination I had for leaving my father’s house and my native country, where I might be well introduced, and had a prospect of raising my fortunes by application and industry, with a life of ease and pleasure. He told me it was for men of desperate fortunes on one hand, or of aspiring superior fortunes on the other, who went abroad upon adventures, to rise by enterprise, and make themselves famous in undertaking of a nature out of the common road; that these things were all either too far above me, or too far below me; that mine was the middle state, or what might be called the upper station of low life, which he had found by long experience was the best state in the world, the most  suited to human happiness, not exposed to the miseries and hardships, the labour and suffering, of the mechanic part of mankind, and not embarrassed with the pride, luxury, ambition, and envy of the upper part of mankind.”   

Η αφήγηση ξεκινάει με την αντιπαράθεση ανάμεσα στη συμβουλή του πατέρα για μια σταθερή και μετρημένη ζωή στην οικογενειακή επιχείρηση και το κάλεσμα της θάλασσας που αισθάνεται ο νεαρός Ρ. Το ταξίδι στη θάλασσα σημαίνει για την εποχή που τοποθετεί ο De Foe την αφήγηση περιπέτεια, εύκολο πλούτο, αποικίες σε άγνωστα για τον Δυτικό πολιτισμό μέρη.  Χωρίς αντιπαράθεση από τη μεριά του Ρ  τα επιχειρήματα του πατέρα συνθέτουν έναν μονόλογο.  Η πατρική φωνή παρατίθεται για να αναδείξει τη δύναμη της άλλης φωνής, δηλαδή το κάλεσμα της θάλασσας. Είναι μια φωνή από έναν  άλλο τρόπο ζωής, ένας ύμνος στη σταθερότητα της ζωής των χαμηλών μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, που συνοδεύει την απόφαση του Ρ στην οποία τον ωθεί η κατάσταση, η εποχή.

Το κάλεσμα της θάλασσας είναι πολύ πιο δυνατό από το σεβασμό στην πατρική συμβουλή. Θυμίζει το ρόλο που έχει Το Κάλεσμα της Άγριας Φύσης στο γνωστό μυθιστόρημα του Jack London. Γι΄ αυτό χωρίς και ο ίδιος να το καταλαβαίνει πώς,  βρίσκει τον εαυτό του να ταξιδεύει. Τρία ταξίδια προηγούνται του δραματικού ναυάγιου. Το  ναυάγιο αυτό εμφανίζεται στη σελ. 36 του βιβλίου. Τα τρία ταξίδια αποτελούν και τη μαθητεία του Ρ στη ‘θάλασσα’, δηλαδή στο εμπόριο, την πειρατεία, το δουλεμπόριο, τις φυτείες.  Στην περιγραφή αυτών των ταξιδιών ακούγεται ακόμη ο απόηχος της συμβουλής του πατέρα ο οποίος σταδιακά σβήνει. 

 

Τα στοιχεία των ανθρώπων (εννοείται των ευρωπαίων γιατί οι άλλοι είναι μόνο υπηρετικό προσωπικό) με τους οποίους έρχεται σε επαφή: ο τίμιος στις συναλλαγές καπετάνιος και έμπορος, η σύζυγος του και μετέπειτα χήρα του, η συνεργασία με τους καλλιεργητές στις φυτείες της Βραζιλίας και η χρήση των ιθαγενών.  Η μόνη αλληλεπίδραση ανάμεσα στο Ροβινσώνα και  σε αυτούς είναι κυρίως  οικονομικής φύσης. Δεν υπάρχουν συναισθηματικές σχέσεις. Μόνο σχέσεις οικονομικής επιβίωσης. Επίσης οι επιδράσεις με τους άλλους είναι κυρίως μονόλογοι οι οποίοι  παρατίθενται ή μάλλον κατατίθενται και περιβάλλουν τον αφηγητή, μάλλον τη μοίρα του αφηγητή. Η ροή αυτή των προσδιορισμένων γεγονότων, της μοίρας,  έχει αποκαλυφθεί στον  αφηγητή  και ο αφηγητής την αποκαλύπτει στον αναγνώστη σταδιακά.  Από την πρώτη ήδη σελίδα ο αφηγητής ενημερώνει τον αναγνώστη για την εξέλιξη της ιστορίας, με το να δηλώνει ότι το κάλεσμα της θάλασσας τον οδηγεί στην καταστροφή.   Η έμφαση αυτή στην προκαθορισμένη ροή των γεγονότων είναι παρόμοια με τη Νευτώνεια άποψη για τον ακριβή προσδιορισμό της ροής του χρόνου και συνεπώς των τεκταινομένων. Ο χρόνος της αφήγησης είναι γνωστός από την αρχή και τα πλαίσιά του  είναι προσδιορισμένα. Ο αφηγητής έχει την εποπτεία της αφήγησης. Μπορεί να δει το παρελθόν και το μέλλον της αφήγησης. Είναι ένας έλεγχος των γεγονότων που αντανακλά τη Νευτώνεια άποψη  για τα φυσικά φαινόμενα.   Από την αρχή ο αφηγητής δηλώνει ότι η πορεία είναι καθορισμένη από κάποιες δυνάμεις που τον καλούν.  Στην αρχή είναι διχασμένος και ακούει μόνο τον υποχθόνιο ήχο της περιπέτειας. Στο νησί, σε αυτή τη νέου τύπου Ιθάκη, αρχίζει να συντελείται η αναγέννηση του ήρωα γιατί εκεί  επεμβαίνει ο ίδιος στις συνθήκες και τις μετατρέπει σε συνθήκες που στηρίζουν την ύπαρξη του.

 

Να θυμίσω τα χαρακτηριστικά μιας άλλης μεγάλης αφήγησης της παγκόσμιας λογοτεχνίας, αυτής του Δον  Κιχώτη.  Ο Δον Κιχώτης δεν αφηγείται ο ίδιος την ιστορία του αλλά η περιγραφή των γεγονότων στην οποία υποβάλλει τον εαυτό του μαρτυρεί την εσωτερική του συνομιλία με έναν τρόπο ζωής, ένα modus vivendi, ένα habitus το οποίο προσπαθεί  να κάνει δικό του εφαρμόζοντάς το στον έξω κόσμο. Βασικά, οι ενέργειες,  το ταξίδι του Δον Κιχώτη είναι στοιχεία ενός διαλόγου με τον χώρο του στον οποίο προσπαθεί να δώσει τη μορφή που έχει μέσα του, που έχει δομήσει μέσα του. Ο έξω κόσμος παίρνει τη μορφή κειμένου στο οποίο ο Δον Κιχώτης εγγράφει την δικιά του δραστηριότητα   Η αφήγηση των γεγονότων παρουσιάζει το Δον Κιχώτη σε διάλογο με το συγγραφέα και μέσω αυτού με τον αναγνώστη, ο οποίος παρακολουθεί τις διαφορετικές αποχρώσεις των ενεργειών να διαγράφονται μπροστά του μέσα από τη σκοπιά του Saco Pancho, της Ντουλτσινέας, των ληστών, κ.λπ. Ο Δον Κιχώτης αναδεικνύεται ως προσωπικότητα όταν εγκαταλείπει τον ιδιωτικό του χώρο και βγαίνει έξω για να δοκιμάσει αυτό που θεωρεί ζωή και μέσα από αυτό δομεί την προσωπικότητά του. Ο πιστός του υπηρέτης που επιστρέφει με άδειες τσέπες, ο υλιστής Σ.Π, βλέπει πως το αφεντικό του έχει παλέψει με κάτι σημαντικό, αν και μη προσδιορίσιμο υλικά. 

 

Στην ιστορία του Ροβινσώνα ο πραγματικός χώρος της αφήγησης είναι το νησί το οποίο στις πρώτες ημερολογιακές σημειώσεις του ήρωα αποκαλείται Το Νησί της Απελπισίας. The Island of Despair είναι η Ιθάκη του, την οποία θα πρέπει να μετατρέψει σε χώρο κατοικίας, πολιτισμού και όλα αυτά να τα κάνει μόνος του. Σε αυτόν το χώρο  γράφονται και εγγράφονται οι δραστηριότητες  του Ροβινσώνα. Σε αυτή τη διαδικασία σημαντικό ρόλο έχει το ημερολόγιο καταστρώματος που κρατά ο αφηγητής. Αυτές οι ημερολογιακές σημειώσεις γίνονται  ο χώρος παρατήρησης και διαλόγου. Με μια μικρή πολύ λεπτή διαφορά: το ημερολόγιο ανοίγει τη κουρτίνα  για να δείξει τις λειτουργίες, τις δραστηριότητες αυτές,  στο χώρο της ψυχής. Η γραφή είναι αυτή που βοηθάει τον ήρωα – αφηγητή στην τακτοποίηση αυτού του χώρου και στη δημιουργία της τάξης η οποία αντανακλά τη σοφία του θεού και των ανθρώπων. Μια τάξη που απορρέει από το συνδυασμό των δύο.  Δεν υπάρχει διάλογος με άλλους ή με απόψεις άλλων. Ο Ροβινσώνας συνδιαλέγεται μόνο με τα στοιχείά  του υλικού  κόσμου με τα οποία  προσπαθεί να ανασκευάσει έναν πολιτισμικό  χώρο στον οποίο θα μπορεί να υπάρχει ο ίδιος.

Επειδή τα συμβάντα της αφήγησης του Ρ δίνονται υπό μορφή ενός μεγάλου μονολόγου, θα ήθελα για να έχουμε μέτρο σύγκρισης να δούμε τα χαρακτηριστικά ενός άλλου πολύ γνωστού  στο χώρο της λογοτεχνίας μονολόγου. Αυτόν του ήρωα του Ντοστογιέφσκι, στο Υπόγειο. Ο μονόλογος στο Υπόγειο του Ντοστογιέφσκι απευθύνεται στον αναγνώστη ή μάλλον γίνεται ένα παράθυρο μέσα από το οποίο  μπορεί ο αναγνώστης να παρακολουθήσει  τη σχέση του αφηγητή με το χώρο του. Ενώ ο αφηγητής βρίσκεται  στη διαδικασία της παρακολούθησης  και εξερεύνησης των απόψεων του χώρου του, διατηρεί συγχρόνως έντονο διάλογο με τον αναγνώστη.  Ο αφηγητής του Ντοστογιέφσκι   μοιάζει με αυτόν που περιγράφει ένα θεατρικό έργο στο οποίο  αυτός επίσης έχει κάποιο ρόλο του οποίου τη μορφή δεν γνωρίζει πλήρως αλλά κατά τη διάρκεια της αφήγησης το έργο αποκαλύπτει επί σκηνής τα χαρακτηριστικά του ρόλου του αφηγητή.

 

Αλλά ας παρακολουθήσουμε από λίγο πιο κοντά τις δραστηριότητες του Ροβινσώνα.  Ο Ροβινσώνας  ξυπνά μετά το ναυάγιο στο ερημικό νησί για ν’ ανακαλύψει πως είναι μόνος του. Το ξύπνημα είναι η αρχή μιας νέας ζωής. Η έμφαση είναι στην απόλυτη μοναξιά του σε χώρο άγριο και άγνωστο, καθώς και στο φόβο που του προκαλεί το άγνωστο. Το πρώτο βράδυ κοιμάται σε δένδρο από φόβο.

Το νησί είναι ο χώρος γένεσης και δημιουργίας συγχρόνως της προσωπικότητας του Ροβινσώνα.  Με τα υπολείμματα  του ναυαγημένου πλοίου στην άκρη του κόλπου ο  Ρ αναδομεί τη ζωή του και συγχρόνως ανακτά  έναν περίεργο διάλογο με τα στοιχεία του χώρου του. Η νήσος είναι το ταξίδι και το σπίτι συγχρόνως.  Από το πλοίο ανασύρει σταδιακά τα απαραίτητα  εφόδια. Η σειρά προτεραιότητας είναι σημαντική: η εργαλειοθήκη του μαραγκού του πλοίου, το όπλο, μπαρούτι,  ρούχα είναι τα πρώτα. Στο τέλος ανακαλύπτει ξυράφια, ψαλίδια, μαχαίρια και νομίσματα άχρηστα για το νησί, τα οποία όμως αποθηκεύει για το μέλλον.  Παράλληλα με την ανάσυρση των υλικών  κατασκευάζει σε μια σπηλιά το σπίτι του και εξερευνεί  το νησί για τροφή. Στην πρώτη φάση της οργάνωσης της κατοικίας ο Ροβινσώνας συγκεντρώνει όλα τα πράγματα γύρω του.

Μετά οργανώνει το χώρο και την κατάταξη των υλικών. Η περιγραφή θυμίζει την οργάνωση όχι  μόνο κατοικίας, αλλά και την ταξινομική μανία του Βάκωνα. Καταχωρεί τα φαινόμενα μετά τα κατατάσσει σε κατηγορίες. Ο εσωτερικός διάλογος  του ημερολογίου διακατέχεται από την περιγραφή τεχνικών προβλημάτων και του τρόπου επίλυσής των, που σημαίνει τρόπο ελέγχου. Καταχωρεί τα αγαθά στο χώρο του.  Η  ταξινόμηση αυτή είναι ο τρόπος επικοινωνίας, είναι ο διάλογος του Ροβινσώνα με τα στοιχεία της φύσης και του πολιτισμού. Συνδιαλέγεται με τα υλικά και τις ανάγκες του. Βασικό του εργαλείο  είναι η μέθοδος. Την εξέλιξη αυτού του διαλόγου μεταφέρει η αφήγηση στον αναγνώστη.  Ο αφηγητής ανοίγει στον αναγνώστη τη κουρτίνα στη σκηνή ενός  θεάτρου που έχει ως σκηνικό το χώρο του νησιού, όμως η τακτοποίηση  αφορά την εσωτερική κατάσταση του αφηγητή. Ο διάλογος με τον περιβάλλοντα χώρο δεν έχει το άνοιγμα, την απροσδιοριστία που έχουν οι διάλογοι ή οι μονόλογοι των ηρώων του Ντοστογιέφσκι.  Στο Ροβινσώνα  ο στόχος  είναι ξεκάθαρος: Η δημιουργία  μιας τάξης η οποία  επιτυγχάνεται  με τα εργαλεία της μαθηματικής σκέψης,   και η οποία επιβάλλεται και στην ψυχολογία.  Αν ο ήρωας του Ντοστογιέφσκι αφήνει ανοιχτό το αποτέλεσμα της αντιπαράθεσής του με τις απόψεις των άλλων, εδώ ο Ροβινσώνας δεν αφήνει τίποτα στην τύχη. Καθορίζει πλήρως τον εσωτερικό κόσμο με τη βοήθεια των δραστηριοτήτων οι οποίες αναπαράγονται στη γραφή και ελέγχονται από τις μαθηματικές αρχές της φιλοσοφίας.

 

Στη δεύτερη φάση αρχίζει η καλλιέργεια της γης και η εξημέρωση των ζώων.   Έχει όμως πολύ ενδιαφέρον το πώς ομιλεί γι’ αυτά ο ήρωας του De Foe. Στο νησί είναι ο Ροβινσώνας και η φύση.  Ο ήρωας μπορεί να αντιμετωπίσει τη φύση με τη βοήθεια της λογικής  (reason) και της τεχνικής. P.51 “  And here I must needs observe, that as reason is the substance and original of the mathematics, so by stating and squaring everything  by reason, and by making the most rational judgment of things, every man may be in time master  of every mechanic art.  I had never handled a tool in my life; and yet in time, by labour, application, and contrivance, I found at last that I wanted nothing but I could have make it, especially if I had had tools.”  Και λίγο πιο κάτω γράφει: “time and necessity made me a complete natural mechanic soon after, as I believe it would do anyone else.” Δηλαδή αυτό επιτεύχθηκε με τα εργαλεία και με τον κατάλληλο τρόπο σκέψης που εδώ σημαίνει τη μέθοδο της νέας επιστήμης για  τη μελέτη της φύσης.  Ο Ρ είναι μόνος στο νησί με το μισοβυθισμένο πλοίο στην άκρη του κόλπου έτοιμο να του προμηθεύσει τα απαραίτητα εργαλεία.  “What should I have done without a gun, without ammunition, without any tools to make anything or to work with, without clothes, bedding, a tent, or any manner of covering?” p.46-7 Ο Ρ είναι σε απόσταση αναπνοής από ένα βασικό αρχείο του πολιτισμού, δηλαδή το ναυάγιο του πλοίου, που θα τον βοηθήσει στην αναδόμηση της μοναχικής του ζωής: του παρέχονται βασικά υλικά και εργαλεία. Αυτός διαθέτει τη λογική, μέθοδο και  εμμονή (perseverance).   Είναι αυτή η μέθοδο που τον βγάζει από τη θλίψη που του προκαλεί η μοναξιά του.  Όμως   η μέθοδος χρειάζεται το χώρο της  για άσκηση. Το χώρο αυτό τον προσφέρει το κείμενο, ο γραπτός λόγος. Όταν τον πιάνουν οι μαύρες του γράφει σε ένα χαρτί σε δύο στήλες τα υπέρ και τα κατά της κατάστασής του.  46-7 “when Reason, as it were, expostulated with me t’ other way, thus” well, ..”  Είναι σημαντικό ότι, στα πολιτισμικά αποθέματα που διασώζονται στο πλοίο υπάρχει χαρτί, μελάνι και τρία αντίγραφα της βίβλου καθώς και μαθηματικά εργαλεία, πυξίδες, και χάρτες.   

Με τη βοήθεια της γραφής μπορεί να κρατήσει ημερολόγιο της κατάστασής του. Στη σελ 48, δέκα περίπου μέρες μετά το ναυάγιο και αφού έχει κατασκευάσει την κατοικία του και έχει εξασφαλίσει την τροφή του, αρχίζει να γράφει.  Με τη χρήση της γραφής  ξεκινάει η νέα του ζωή: «And now being to enter into a melancholy relation of a scene of silent life, such, perhaps, as was never heard of in the world before, I shall take it from its beginning, and continue it in its order. It was, by my account, the 30th of September when, in the manner as being to us in its autumnal equinox, was  almost just over my head, for I reckoned myself, by observation, to be in the latitude3 of 9 degrees 22 minutes north of the line.”   I came on shore here on the 30th of September 1659, γράφει στο στύλο που έχει τοποθετήσει στο μέρος που βγήκε ναυαγός και στον οποίο σημαδεύει τις μέρες του.  Αυτή είναι η δεύτερη μεγάλη αρχή του μυθιστορήματος: η εισαγωγή στη σιωπή και άρα στη μοναχική ζωή.  Η μοναχική ζωή έχει συγκεκριμένη γεωγραφική θέση και αρχή στον χρόνο. Το 1659 πιθανόν να είναι και το έτος γεννήσεως του De Foe.  Είναι περίπου 30 χρόνια πριν από την έκδοση των  Prinicipia του Νεύτωνα και  39 χρόνια μετά την έκδοση του Νovum Οrganum του Βάκωνα.  Είναι σκηνή γένεσης παράλληλη με αυτή της βίβλου. Ο Ροβινσώνας  αναδύεται σε έναν παράδεισο που του προξενεί φόβο και για να τον ανακτήσει, χρειάζεται την εργασία, την επιμονή, τα μαθηματικά, τη μέθοδο.    

 Είναι η 2η γέννηση του Ροβινσώνα μέσα στη σιωπή μιας άγριας φύσης, μέσα στην απόλυτη μοναξιά στην οποία πρέπει να χτίσει όχι μόνο τα απαραίτητα προς το ζην εργαλεία αλλά και την επικοινωνία. Την επικοινωνία αυτή τη βρίσκει γράφοντας το ημερολόγιο καταστρώματος. Το ημερολόγιο είναι αυτό που τον βγάζει από τα αρνητικά συναισθήματα και τον βοηθά να δει και άρα να δομήσει έναν εαυτό που θα έχει απόλυτη αυτάρκεια, τόση που όταν βρίσκει τις πρώτες ανθρώπινες πατημασιές ανησυχεί.  Ίσως κάτι λέει  για τον άνθρωπο που ανασυνθέτει ο Ρ, το γεγονός ότι αυτά τα πρώτα ίχνη ανθρώπων ανήκουν σε ανθρωποφάγους.   Σημαντικό ρόλο στη διοργάνωση μιας κάποιας μορφής κοινωνικής ζωής παίζει η γραφή. Η γραφή δίνει ένα δεύτερο χώρο ύπαρξης στο Ρ. Η γραφή τον βοηθάει  στην ταξινόμηση  του εσωτερικού και εξωτερικού του χώρου. 

 

Λίγα λόγια για την αρχιτεκτονική της κατοικίας γιατί νομίζω πως φωτίζει και το χτίσιμο της γραφής και καθρεφτίζει τα χαρακτηριστικά του ‘νέου ανθρώπου’.  Στην αρχή χρησιμοποίησε μια σπηλιά. Μετά κατασκεύασε μια είσοδο και μια έξοδο η οποία θα του επέτρεπε να αποσυρθεί σε περίπτωση κινδύνου. Egress and regress.  Κατασκεύασε ράφια για να τακτοποιήσει τα αγαθά του. Αλλά την όλη κατοικία περιέβαλε με έναν τοίχο τόσο ψηλό  που έπρεπε να χρησιμοποιεί σκάλα για να μπει την οποία μπορούσε να σύρει μέσα και έτσι να είναι ασφαλής. Ο περίβολος ήταν περιτριγυρισμένος από φυτά, πράγμα που τον έκανε αόρατο. Νομίζω πως η περιγραφή της κατοικίας είναι και μια τέλεια παραστατική περιγραφή της ψυχικής δομής του νέου ανθρώπου της μοντέρνας εποχής.   Σε αυτόν τον χώρο τοποθετεί το τραπέζι και την καρέκλα και σε αυτόν τον χώρο αρχίζει με μεγάλη ευχαρίστηση την διαδικασία της γραφής.  Θυμηθείτε λίγο το Υπόγειο του ήρωα του Ντοστογιέφσκι στο ομώνυμο έργο. Από το υπόγειο ο ήρωας συνθέτει τις διαφορετικές εκδοχές της πραγματικότητας. Με κάθε μια από αυτές τις εκδοχές διατηρεί έναν δικό του διάλογο και προσπαθεί να συνθέσει τη δικιά του πραγματικότητα. Το μόνο που καταφέρνει είναι να διαπιστώσει πως είναι σε μια παγίδα και θέλει να δραπετεύσει: «Μα δε θέλω πια να γράφω  από το  «υπόγειο»…» δηλώνει ο αφηγητής στο τέλος της αφήγησης. Ενώ ο ήρωας του De Foe εγκαθίσταται με ευχαρίστηση στο χώρο του.

 

Στη διαδικασία της γραφής ο Ρ τονίζει την ύπαρξη της απαραίτητης υλικής υποδομής. Πριν αρχίσει τη γραφή έχει κατασκευάσει ένα τραπέζι και καρέκλα.  “For without these (table and chair) I was not able to enjoy the few comforts I had in the world. I could not write or eat, or do several things with so much pleasure without a table and a chair.”  Εδώ έχουμε μια εμβρυακή μορφή του Προυστ  Μέρες Ανάγνωσης. Η υλική υποδομή, όπως και σε όλες τις δραστηριότητες του Ρ, δίνει την κοινωνική υπόσταση στη διαδικασία της γραφής.  Η γραφή ως κοινωνική διαδικασία, ως ένα ιεροτελεστικό χρειάζεται την υποδομή της. Η ευχαρίστηση μιας μοναχικής διαδικασίας που θέτει τον Ρ σε επικοινωνία με έναν εαυτό ο οποίος διαμορφώνεται με βάση τις αρχές της Νέας Επιστήμης. Άρα η διαδικασία της γραφής γίνεται εργαλείο με το οποίο διαμορφώνει  μέσα του έναν χώρο αντίστοιχο της κατοικίας του με είσοδο ελεγχόμενη και με έξοδο κινδύνου και τάξη η οποία υπακούει στον λόγο (reason).

 

Η πρώτη και σημαντική χρήση της γραφής  είναι η διευθέτηση των ψυχολογικών του καταστάσεων. Ο ρόλος της γραφής: « I now began to consider seriously my condition, and the circumstance I was reduced to; and I drew up the state of my affairs in writing’ not so much to leave them to any that were to come after me, for I was like to have but few heirs, as to deliver my thoughts from daily poring upon them, and afflicting my mind.  And as my reason now began to master my despondence,  I began to comfort myself as well as I could, and to set the good against  the evil, that might have something to distinguish my case from worse; and I stated it very impartially, like debtor and creditor, the comforts I enjoyed against the miseries I suffered.”   Η τακτοποίηση  της ψυχικής διάθεσης με τη χρήση μεθόδου είναι ο κύριος στόχος της διαδικασίας της γραφής.  Η κυριαρχία μέσω της λογικής  στις ψυχικές διαθέσεις έχει συνεργό τη γραφή.  Με τη γραφή καταφέρνει ο Ρ  να απελευθερώσει το νου από το φορτίο των αρνητικών συναισθημάτων και να γίνει «αντικειμενικός» όσον αφορά την ψυχική του διάθεση.

 

 

Η γραφή του έργου δομείται με βάση δύο αφηγήσεις. Η μια είναι η κεντρική αφήγηση του Ρ, η οποία απευθύνεται ξεκάθαρα στο αναγνωστικό κοινό, και η άλλη, η ημερολογιακή περιγραφή των γεγονότων. Η πρώτη γράφεται μετά την επιστροφή του, δηλαδή με χρονική απόσταση από τα γεγονότα, και η δεύτερη κατά τη διάρκεια των γεγονότων, όμως όχι και άμεσα. Για παράδειγμα αρχίζει να γράφει το ημερολόγιό του μετά την αντιμετώπιση των πρώτων άμεσων προβλημάτων διαβίωσης και αφού έχει κατασκευάσει τραπέζι και καρέκλα.  Ακόμη και η ημερολογιακή γραφή γίνεται με μια απόσταση χρονική και με οικονομία που  δεν έχει σχέση μόνο με τα περιορισμένα αποθέματα γραφικής ύλης, αλλά και με αίσθηση οικονομίας ψυχικών δυνάμεων. Από  το χάος των συναισθημάτων –φαίνεται να πιστεύει ο Ρ – διαλέγεις μόνο τα θετικά, δηλ. αυτά που σε βοηθούν στην  κατασκευή  μιας θετικής στάσης. Ο Ρ εφαρμόζει στην ψυχολογία του αυτό που έκανε ο Νεύτωνας  με τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι της εποχής του στο χώρο της φυσικής. Τακτοποίησε το χάος δημιουργώντας τα μαθηματικά εργαλεία. Για να είμαστε ακριβείς, έτσι έβλεπαν οι άνθρωποι της εποχής του De Foe τη συμβουλή του Νεύτωνα.  “Nature, and Nature’s Laws lay hide in Night. God said, Let Newton be! And All was Light.” Γράφει ο Alexander Pope το 1730.   Με την ημερολογιακή γραφή προσπαθεί ο αφηγητής να πείσει τον εαυτό του για τα θετικά της κατάστασής του. Σκοπός της ημερολογιακής  γραφής είναι να θέσει σε τάξη το χάος της μοναξιάς του. Να βοηθήσει στην κυριαρχία της λογικής (reason).

“I found pen, ink, and paper, and I husbanded them to the utmost; and I shall show that while my ink lasted, I kept things very exact;”(σελ. 49).  Όπως και σε ένα επιστημονικό κείμενο η έμφαση είναι στην ακρίβεια. Ο Ρ αφηγείται με τη συνείδηση ενός επιστήμονα που εκθέτει τα εργαλεία του, περιγράφει τα φαινόμενα, τη μέθοδο και τα αποτελέσματα της διαδικασίας.    Για τις αρνητικές, χαώδεις ψυχολογικές καταστάσεις  απελπισίας δεν υπάρχει χώρος στο κείμενο του Ρ. Γράφει για να τις αποφύγει.

 

Το ημερολόγιο καταστρώματος που κρατάει ο Ρ είναι μια αφήγηση που  δημιουργεί  τη σκηνή ενός θεάτρου στο οποίο ο Ρ είναι σκηνοθέτης, κεντρικό πρόσωπο και θεατής στον οποίο ο αφηγητής, δηλαδή ο ίδιος, περιγράφει τα δρώμενα.  Όλο αυτό το ενσωματώνει σε μια κεντρική αφήγηση στην οποία εκθέτει τον τρόπο που αντιμετώπισε τα προβλήματα. Η όλη γραφή μοιάζει με επιστημονική αναφορά κάποιων φαινομένων.

 

Η ιδιωτική γραφή παρουσιάζεται  στη μεγάλη αφήγηση με παρεμβολές του αφηγητή που είναι σε ανοιχτό πια διάλογο με τον αναγνώστη. Με αυτό τον τρόπο ο λόγος του ιδιωτικού χώρου, του εσωτερικού θεάτρου εναρμονίζεται με αυτόν του θεάτρου ο οποίος εμφανέστατα γράφεται στη μητρόπολη και παρουσιάζεται στον αναγνώστη έτσι ώστε οι δύο  περιγραφές (αυτή που εκτελείται στον δημόσιο χώρο και αυτή του ιδιωτικού χώρου) να εναρμονίζονται.  Σημαντικό εργαλείο στην  διαδικασία αυτής της εναρμόνισης των δύο γραφών, των δύο τρόπων ύπαρξης δηλαδή του δημόσιου και του ιδιωτικού, είναι η μαθηματική μέθοδος  όπως την αποκαλεί ο αφηγητής,  η οποία επιβάλλει την τάξη και στον κόσμο της γραφής.

Η ημερολογιακή γραφή είναι ένα είδος αντιπαράθεσης ενός αντικειμενικού λόγου και ενός άλλου που αφορά την καθημερινή αντιμετώπιση της μοναξιάς και τη δημιουργία μιας συγκεκριμένης δομής στο χάος των ψυχικών διαθέσεων.  Το κείμενο γίνεται ο εργαστηριακός χώρος ή ο χώρος δημιουργίας ενός εργαστηρίου που θα παράγει αυτή την προσωπικότητα που θα έχει τα χαρακτηριστικά που θυμίζουν τη νέα επιστήμη του Βάκωνα. Ο χώρος του κειμένου στο ημερολόγιο είναι ένα εικονικό εργαστήριο στο οποίο αναπαράγεται μια πραγματικότητα κομμένη και ραμμένη στο πνεύμα της νέας εποχής.

 

Είναι  σημαντικό να δούμε τον τρόπο με τον οποίο  ενσωματώνεται στο ιεροτελεστικό της καθημερινότητας η βίβλος και το ρόλο της γραφής σε αυτή τη διαδικασία. Ξαφνικά ο Ρ διαπιστώνει πως στο χώρο γύρω από την κατοικία του εμφανίζονται φυτά σταριού και ρυζιού. Η πρώτη ματιά προκαλεί έκπληξη και την αίσθηση της θείας παρέμβασης. Όμως ως άνθρωπος της εποχής της λογικής  καταλαβαίνει πως το φαινόμενο έχει να κάνει με τους λίγους σπόρους που έπεσαν  όταν τίναξε τους ποντικοφαγωμένους σάκους από το πλοίο.   Το τρίτο βήμα στη σκέψη είναι να συνδυάσει τη λογική με το θείο. Η θεία χάρη συνετέλεσε στη διαφύλαξη των σπόρων και στο να πέσουν σε μέρος πρόσφορο.  Όμως είναι η διαδικασία της γραφής που τον βοηθάει  να τακτοποιήσει τις δύο τάσεις μέσα του και τον βοηθάει να ενσωματώσει τη βίβλο στην ορθολογικά δομημένη ιεροτελεστία της καθημερινότητας.

Έτσι εμπλουτίζεται η καθημερινή ρουτίνα του Ρ με την ανάγνωση  της Βίβλου.   Το κείμενο, η γραφή, παίζει καθοριστικό ρόλο στη διεύρυνση της καθημερινής  ρουτίνας γιατί σταθεροποιεί το διάλογο με τις διαδικασίες και τα υλικά, ενώ συγχρόνως βοηθάει στη σύνθεση μιας ιδεολογίας: αυτή του επιστημονικού πνεύματος  σε συνδυασμό  με τη θρησκεία. 

Η κλειστή επικοινωνία του ημερολογίου έχει πια αποκτήσει τα κύρια χαρακτηριστικά της.  Το ημερολόγιο γίνεται η έκφραση ενός κοινωνικού λόγου. Μέτοχος στον διάλογο αυτής της κοινωνικής διαδικασίας φαίνεται να είναι η τάξη και η συνυφασμένη με αυτή ιδεολογία. Ο Ρ πρέπει να δώσει σώμα και να ενσωματώσει αυτή την τάξη. Ο ίδιος, δηλαδή το σώμα του, γίνεται το πεδίο του διαλόγου ανάμεσα στο χάος και την τάξη.  Είναι ο χώρος στον οποίο διεξάγεται η πάλη ενάντια στο φόβο για το άγνωστο, το οποίο κατακτά σταδιακά όχι μόνο με την τεχνολογία και τα μαθηματικά εργαλεία, όπως θα έλεγαν οι νευτώνειοι της εποχής, αλλά και με το διάλογο που ανοίγει με τη γραφή.  Έτσι σταδιακά μετατρέπει τον εαυτό του σε κείμενο, δηλαδή σε τάξη.

 

 

Η ενσωμάτωση του θείου και άρα η εισαγωγή της ανάγνωσης της βίβλου στην  καθημερινότητα  συμπληρώνουν το ιεροτελεστικό της καθημερινότητας του Ρ.    Όταν το βασίλειο του Ρ έχει πλήρως οργανωθεί, τότε εμφανίζεται ο Παρασκευάς και βέβαια παίρνει τη θέση του υποτακτικού. Η θέση είναι έτοιμη.   Το ιεροτελεστικό της καθημερινότητας έχει διαμορφώσει και τις κατάλληλες θέσεις όσον αφορά τις σχέσεις  με τους άλλους ανθρώπους.  Όταν διευρύνεται ο αριθμός των κατοίκων της νήσου με την προσάραξη πλοίου ο Ρ είναι πια ο τέλειος βασιλιάς με υπηκόους που εντάσσονται σε μια νομοτέλεια την οποία ο ίδιος έχει κατασκευάσει.      «My island, γράφει στη σελ. 185,  was now peopled, and I thought myself very rich in subjects; and it was a merry reflection, which I frequently made, how like a king I looked, first of  all, the whole country was my own mere property, so that I had an undoubted right of dominion. Secondly, my people were perfectly subjected. I was absolute lord and lawgiver; they all owed their lives to me, and were ready to lay down their lives, if there had but been occasion of it, for me. It was remarkable too, we had but three subjects, and they were of three different religions. My man Friday was a Protestant, his father was a Pagan and a cannibal, and the Spaniard was a Papist. However, I allowed liberty of conscience throughout my dominions.”

 

Στη διοίκηση των υπηκόων της νήσου του Ρ (και όχι πλέον της νήσου Απελπισίας) παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο οι γραπτές συμφωνίες.   Όταν αποφασίζει να στείλει τον  ισπανό στην απέναντι ακτή, τον συμβουλεύει να κάνει γραπτή συμφωνία με τους απέναντι ευρωπαίους ναυαγούς στο πώς θα φερθούν στο νησί του Ρ παρουσία μαρτύρων.  Όμως η λεπτή ειρωνεία του De Foe   είναι καλύτερη στο πρωτότυπο. “I gave him a strict charge in writing not to bring any man with him who would not forts swear, in the presence of himself and of the old savage, that he would no way injure, fight with, or attack the person he should  find in the island, who was so kind to send for them in order to their deliverance; … and that this should be put in writing, and signed with their hands, how we were to have this done, when I knew they had neither pen or ink, that indeed was a question which we never asked.” σελ. 190. «του έδωσα αυστηρή εντολή γραπτά να μη φέρει κανέναν μαζί του που δεν θα ορκισθεί εκ των προτέρων, παρουσία του ίδιου και του γέρου ιθαγενή,  ότι επ’ ουδενί τρόπω  δεν θα βλάψει,  δεν θα χειροδικήσει, ή επιτεθεί στον άνθρωπο που θα συναντήσει στο νησί, που είχε την καλοσύνη να στείλει για να τους ελευθερώσουν˙ … και ότι όλα αυτά θα πρέπει να συμφωνηθούν γραπτά,  και να  υπογράψουν με τα ίδια τους τα χέρια. Αλλά πως θα μπορούσαμε να το κάνουμε αυτό, όταν ήξερα ότι δεν είχαν ούτε πένα ούτε μελάνι,  αυτή ήταν πράγματι μια ερώτηση που δεν θέσαμε καθόλου στον εαυτό μας.»

Οι υπογράφοντες τη συμφωνία γίνονται κοινωνοί του συστήματος που έχει χτίσει ο Ρ  Ακόμη και με την απουσία χαρτιού, η δέσμευση  παραμένει η ίδια ως συμφωνία γραπτού λόγου. Ο νόμος προϋποθέτει το κείμενο και γίνεται κείμενο από μόνος του. Είναι η  τάξη, δηλαδή η ενσωμάτωση του κειμένου, ενός ιδεατού χώρου, μιας ιδεατής κατάστασης η οποία διαμορφώνει την πραγματικότητα. 

Οι υπογράφοντες τη συμφωνία γίνονται κοινωνοί του συστήματος που έχει χτίσει ο Ρ. Ακόμη και με την απουσία χαρτιού η δέσμευση παραμένει η ίδια ως συμφωνητικό γραπτού λόγου. Ως συμφωνία σε έναν ιδεατό χώρο που είναι το βασίλειο του Ρ. Η εξουσία έχει τη δύναμη ενός κειμένου και δεν στηρίζεται τόσο στη φυσική παρουσία για παράδειγμα ενός βασιλιά.  Η γραφή αφήνει δομές, σχέδια δομών τα οποία ο Ρ ο ίδιος μπορεί μετά από χρόνια να έρθει για  να ελέγξει και να συμπληρώσει τις τυχόν ελλείψεις.

Ο Ρ γίνεται ο δημιουργός και παραλήπτης του κειμένου, του ‘τόπου΄ της συμφωνίας. 

Πίσω στον Παρασκευά. Η γλώσσα που ομιλείται είναι κυρίως η αγγλική. Ο Π έχει μάθει το “yes master and No master”. Όμως η βασική επικοινωνία γίνεται μέσω των δραστηριοτήτων που καθορίζουν το ιεροτελεστικό της καθημερινότητας που έχει δομηθεί από τον Ρ. Μόνο στο τελευταίο κομμάτι του έργου και ενώ ο Ρ με τη συνοδεία του διασχίζουν την άγρια φύση της Ευρώπης, δηλαδή τα Πυρηναία, για να φτάσει στην Αγγλία μέσω Callais,  ο Π επιδεικνύει τις δεξιότητές του στο κυνήγι μιας αρκούδας. Οι χορευτικές κινήσεις του Π που έχουν στόχο να παγιδεύσουν την αρκούδα γίνονται και στοιχεία ενός διαλόγου ανάμεσα στη τεχνική του άγριου και αυτή των Ευρωπαίων οι οποίοι τον  παρατηρούν. Όμως ο διάλογος αυτός λαμβάνει χώρα σε ευρωπαϊκό έδαφος.

Μετά από αυτή τη σκηνή ο Π χάνεται.

Ενώ το ταξίδι μέσα από την άγρια φύση των Πυρηναίων  περιγράφεται αναλυτικά, ο Ρ αγνοεί τελείως την κατοικημένη Ευρώπη. “I have nothing uncommon to take notice of in my passage through France……”σελ. 233.  Αυτός είναι χώρος ήδη δομημένος από τον λόγο (reason). Ο συγγραφέας θεωρεί ως υλικό κατάλληλο για τη δομή του κειμένου του μόνο την αντιπαράθεση με την άγρια φύση και μόνο αυτές οι λεπτομέρειες θεωρούνται ικανές για το διάλογο του συγγραφέα με τον αναγνώστη. 

Ο Ρ, αφηγητής, χειρίζεται τη ζωή του στη Μητρόπολη με τον ίδιο τρόπο που χειρίζεται το ταξίδι του μέσω της πολιτισμένης Γαλλίας. Εν παρόδω αναφέρει το γάμο και τα παιδιά. Μια μικρή παράγραφος της αφήγησης είναι ο χώρος τους στο κείμενο. Μεγαλύτερη σπουδαιότητα φαίνεται να έχει για τον αφηγητή η σχέση του με τη χήρα του πλοιάρχου από το πρώτο  του ταξίδι.  Αυτή είναι ο οικονομικός του σύμβουλος και η τράπεζά του συγχρόνως. Μια τράπεζα έντιμη και με προσωπική επαφή.   Η μόνη αίσθηση πατρίδας είναι αυτή του χρήματος. Η αίσθηση του ανήκειν  που αντιπροσωπεύει πάντα η γυναίκα, η Πηνελόπη του Ρ,  είναι αυτή της οικονομικής ασφάλειας που παρέχει η μητρόπολη μέσω των επενδύσεων.  Η μητρόπολη είναι  ο χώρος επένδυσης των εμπειριών, σε  τράπεζες  και επιστημονική έρευνα.

 

 

Το ταξίδι του Ρ κλείνει με επιστροφή στην  αποικία του για να ελέγξει την τάξη. Και αν οι ‘γραπτές’ συμφωνίες έχουν κρατηθεί. Μετά περνά στη Βραζιλία. Από κει  στέλνει στην αποικία του, στο νησί του a bark and in it, besides other supplies, I sent seven women, being such as I found proper for service, or for wives.  (ένα πλοιάριο  και με αυτό, μαζί με τις άλλες προμήθειες, έστειλα και επτά γυναίκες τέτοιες που θεώρησα ότι θα είναι καλές για εξυπηρέτηση των αναγκών, ή για σύζυγοι.)[1]

Η τελευταία παράγραφος της αφήγησης αξίζει προσοχής: «… I may perhaps give a farther account of hereafter…”   θυμίζει το τέλος μιας άλλης αφήγησης  γραμμένης από τον  Priestley  το 1787 με τίτλο History of Electricity. Είναι το πρώτο εγχειρίδιο  στο είδος του που προσπαθεί να παρουσιάσει όλες τις απόψεις και έρευνες που έχουν γίνει για τον ηλεκτρισμό.  Ο Priestley  κλείνει με την υπόσχεση να επανέλθει σύντομα με νέα και καλεί τους αναγνώστες να τον ενημερώσουν. Θεωρεί το βιβλίο του ως ένα κομμάτι του μεγάλου βιβλίου της προόδου. Πολλοί  είναι οι συμμετέχοντες. Όλοι είναι οι συμμετέχοντες. Όλοι; Ναι! Όσοι έχουν εξασκηθεί σε μια νοοτροπία, ένα habitus.

 

Δυο λόγια για τις δύο άλλες εκδοχές της ιστορίας του Ρ. Στην εκδοχή του Τουρνιέ που πρωτο εκδόθηκε το 1967, στο δεύτερο μέρος της αφήγησης ο Π εμφανίζεται  δυναμικός και ξεδιπλώνει σταδιακά  τη δική του κουλτούρα μπρος στα έκπληκτα μάτια του  δυτικοευρωπαίου.   Και είναι ο Π αυτός που επιστρέφει  στη μητρόπολη ενθουσιασμένος με τον τεχνικό πολιτισμό. Ο Ρ αποφασίζει να μείνει στο νησί. Αυτή τη φορά φορτωμένος  με τη δικιά του γνώση και αυτή του Παρασκευά. Μια συνέχεια ενός αχνού μέλλοντος υπάρχει στο πρόσωπο του μικρού βοηθού που δραπετεύει την καταπίεση στο πλοίο για να μείνει στο νησί.  Όλοι οι συμμετέχοντες στην ιστορία είναι άνδρες.

Στην εκδοχή του Coetze ο Π είναι χωρίς γλώσσα. Του την έχουν κόψει οι δουλέμποροι. Η αφήγηση γίνεται από τη σκοπιά μιας γυναίκας που έχει φτάσει ναυαγός το νησί του Ρ. Ο Ρ πεθαίνει στο δρόμο της επιστροφής άρρωστος. Δεν υπάρχει ημερολόγιο του Ρ. Και μένει αυτή  να περιφέρεται στη μητρόπολη σε αναζήτηση  του συγγραφέα που θα ζωντανέψει την υπόθεση αυτή. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο εκφράζεται ο Π  είναι ο χορός. Η αναζήτηση γίνεται στην αρχή για λεφτά. Όμως μετά παίρνει και άλλες διαστάσεις.   Η πάλη γίνεται για την αποδοχή μιας άλλης αφήγησης που ξεφεύγει από τις συνήθεις φόρμες. Η πάλη γίνεται για το χώρο, το κείμενο που θα επιτρέψει  στη γυναίκα και στον Π να βρουν την ύπαρξη τους,  να την εξιστορήσουν και άρα να τη διαμορφώσουν. Σε μια φάση της αφήγησης ο συγγραφέας έχει την αφηγήτρια  να περιφέρεται στους δρόμους  της μητρόπολης ξυπόλυτη με τον μουγκό Π δίπλα της, σε έναν δρόμο χωρίς Ιθάκες και οι δυο τους.  Η αφήγηση τελειώνει με τα τρία πρόσωπα κλεισμένα στη σοφίτα που είναι και το εργαστήριο του συγγραφέα.  Η εκδοχή του Coetze εμφανίσθηκε το 1986 στη Νότια Αφρική, με ένα φεμινιστικό κίνημα πίσω του και το κίνημα της Ν. Αφρικής μπροστά του.

 

Βιβλιογραφία:

Daniel Defoe, Robinson Crusoe, Wordsworth Classics. 1995.  Introduction and Notes by Doreen Roberts.

J. M. Coetzee, Foe.  Penguin Books, London 1988

Μιχαήλ Μπαχτίν, Ζητήματα της Ποιητικής του Ντοστογιέφσκι. Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2000. Μετάφραση από τα ρώσικα: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου.  Στο έργο του Μπαχτίν στηρίζονται και οι απόψεις μου για τον Ντοστογιέφσκι.

Θεόδωρος Ν. Πελεγρίνης, Η Μελαγχολία της Αναγέννησης. Αθήνα 1995, εκδόσεις «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ»

Michel Tournier, Παρασκευάς ή στις μονές του Ειρηνικού. Μετάφραση  Χρ. Γ. Λάζος. Εξάντας, 1986 Αθήνα.

 

Άννα Κωστούλα

Μουσικό Σχολείο Θεσσαλονίκης

annak@otenet.gr

 

 

 


[1] Ο Ρ του De Foe φαίνεται να είναι η απάντηση στο έργο του Robert Burton, The Anatomy of Melancholy, που γράφτηκε στις αρχές του 17ου αιώνα. Βλ. Θ. Πελεγρίνης,  Η Μελαγχολία της Αναγέννησης, για μια εκτενή παρουσίαση του έργου του Barton.