Ο ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΩΝ ΑΤOΜΩΝ
ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΑΚΩΝ ΣΩΜΑΤΕΙΩΝ
Θα προσπαθήσω, μέσα από μία επιχειρηματολογία, να φωτίσω ορισμένες βασικές παραμέτρους της διαχρονικής πορείας της παραδοσιακής μας μουσικής, με αφορμή τους τρόπους διαχείρισής της. Eίναι απαραίτητο προηγουμένως να περιγράψω το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο καλλιεργείται και αναπτύσσεται η μουσική και ακόμη, να διατυπώσω ορισμένες σκέψεις, ιδιαίτερα για τις νέες γενιές των Ποντίων και να αναφέρω σχετικές πρακτικές, μέσα από τις οποίες διαμορφώνεται και πρακτικά αναδεικνύεται ως παραδοσιακή, η μουσική κληρονομιά του ποντιακού λαού. Η μουσική του ποντιακού λαού γεννιέται, αναπτύσσεται και διαμορφώνεται κάτω από τις πιο σκληρές συνθήκες ζωής στον Εύξεινο Πόντο. Η απόμακρη και σε δύσβατες περιοχές διασπορά του πληθυσμού και τα ανύπαρκτα οδικά δίκτυα, αν και στάθηκαν ανασταλτικοί παράγοντες της επικοινωνίας και των κοινωνικών συναλλαγών, παρ' όλα αυτά, ο λαός με την αγωνιστική και τη δυναμική του δράση, όχι μόνο επιβιώνει, αλλά, το σπουδαιότερο, κατορθώνει να εκφράσει και να διατηρήσει τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις του και μέσα από αυτά, τον επικοινωνιακό και τον κοινωνικό του πολιτισμό. Ειδικότερα, υπό την καθοδήγηση της εκκλησίας και με ξεκάθαρο προσανατολισμό και πίστη στη θρησκεία, στο έθνος και την ιστορία του, ο ποντιακός λαός με το αποφασιστικό και ομαδικό του πνεύμα εκμηδενίζει τις όποιες δυσκολίες, εκφράζει και κρατάει στο ακέραιο τον πολιτισμό του, που μία πτυχή αυτού είναι και ο μουσικός του πολιτισμός. Η μουσική ζωή του ποντιακού λαού είναι στενά συνυφασμένη με τα μικρά και τα μεγάλα εθιμικά κοινωνικά δρώμενα (χαρά, αρραβώνας, πανηγύρι, μεγάλες γιορτές, παρέα γλεντιού στο καφενείο, στο σπίτι κ.ά.) μέσα στα οποία η ίδια η μουσική καλλιεργείται και αποκτά την γνωστή της φυσιογνωμία. Η διαχείρησή της εξετάζεται σε δύο επίπεδα: ως μουσική επιτέλεση που περιλαμβάνει όλους τους συντελεστές (οργανοπαίκτες-μουσικοί και ακροατές) και ως εθνομουσικολογικό προϊόν διότι τα δομικά του χαρακτηριστικά συνιστούν μία μουσική ταυτότητα.
Κατά την περίοδο των συσπειρωμένων κοινωνικών ομάδων, τόσο στον Πόντο όσο και στον ελλαδικό χώρο, μέχρι και τη δεκαετία του '70, εποχή γοργών εξελίξεων που επενεργούν και επηρεάζουν σημαντικά και τροποποιητικά τις κλειστές κοινωνικές ομάδες, κατ' επέκταση τις πολιτισμικές τους συνεκφράσεις, κατά την προαναφερθείσα λοιπόν περίοδο, η μουσική ζωή έχει έναν τελετουργικό χαρακτήρα. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, τελεστές και συντελεστές, με τους σκοπούς και τα τραγούδια, που από μορφολογικής πλευράς είναι ένας μικρός αριθμός μουσικών ακουσμάτων, συγχρωτίζονται και συμβιώνουν τα εθιμικά τους δρώμενα. H ίδια η μουσική επενεργεί δυναμικά και απ o φασιστικά σε όλους τους συντελεστές του δρωμένου. Ενεργοποιεί κάθε φορά την συμμετοχική τάση, είτε με την αφουγκραστική διαδικασία στο ξεδίπλωμα μιας οποιασδήποτε ιστορίας που το παραδοσιακό τραγούδι απηχεί, είτε με τη χορευτική πράξη με την οποία διατρανώνεται και λαμπρύνεται συνολικά το κοινωνικό και εθιμικό γεγονός. Ακόμη, με τα ιδιαίτερα ηχοχρώματά της, και μόνο ως μουσική επένδυση σε κάθε τελετουργική πράξη, προδιαθέτει και επενεργεί στην ανάπτυξη συγκινησιακής φόρτισης για το έθιμο, ταυτόχρονα το ίδιο το έθιμο ανάγεται στις συνειδήσεις του κόσμου ως μία ξεχωριστή ιστορική πράξη και παράδοση. Οι μουσικές που εκφράζουν το ομαδικό πνεύμα το οποίο είναι συνδιασμένο και συγχρωτισμένο με τα μικρά ή τα μεγάλα κοινωνικά δρώμενα του λαού συνιστούν τη μουσική παράδοση και εν τέλει την παραδοσιακή μουσική κληρονομιά. Οι μουσικές αυτές είναι λειτουργικά παρόμοιες με εκείνους τους αρχαίους ‘'μουσικούς νόμους''. Ο Αριστοτέλης στο βι-βλίο του Προβλήματα αναφέρει: "οι μουσικοί νόμοι ήταν συγκεκριμένες μελωδίες πάνω στις οποίες οι ανθρωποι, πριν μάθουν τη γραφή, έπρεπε να τραγουδήσουν τους πολιτειακούς νόμους για να μην τους ξεχνούν". Μία μαρτυρία τέτοιας αντίληψης είναι ότι, πάμπολλα δίστιχα, που διατρέχουν μεγάλες χρονικές περιόδους και φτάνουν ως τις μέρες μας είναι εκφρασμένα σε ένα μικρό αριθμό μελωδιών, μελωδιών που αποτελούν τη βάση των ποικίλων παραλλαγών της παραδοσιακής μας μουσικής.
Η ιστορία χρήσης και αξιοποίησης των μουσικών οργάνων της ποντιακής μουσικής και ιδιαίτερα η ιστορία της λύρας, έχει αναδείξει και έχει υιοθετήσει ένα μικρό σύνολο συστημάτων παιξίματος σκοπών και τραγουδιών με συγκεκριμένα δομικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά. Τα ηχοχρώματα της μουσικής που καταγράφονται στις συνειδήσεις του ποντιακού λαού ως παραδοσιακά, έχουν τη βάση τους σε αυτά τα συστήματα παιξίματος. Συνεπώς η φυσιογνωμία και ο χαρακτήρας της μουσικής, ως ενιαία διάκριση, είναι ένα σημαντικό στοιχείο και φορέας των εμπειριών και των τρόπων της ομαδικής ζωής. Μέσα λοιπόν από την ιδιότυπη μουσική μορφή, η οποία έχει εναρμονιστεί πλήρως στην ιδιοσυχνότητα της ποντιακής ψυχής, συνειρμικά και συμβολικά αναδύονται και ζωντανεύουν μνήμες του παρελθόντος. Τόσο οι εθιμικές μουσικές επιτελέσεις όσο και το μουσικό ιδίωμα που απηχούν οι σκοποί και τα τραγούδια, πραγματώνο-νται και εκφράζονται στα πλαίσια των κανόνων που η ίδια η κλειστή κοινωνία υπαγορεύει. Έτσι στις μουσικές επιτελέσεις, οι συντελεστές: οργανοπαίκτες-μουσικοί και ακροατές διαπλέκονται και μέσα από τις μουσικές δράσεις τιμούν και συμβάλλουν παράλληλα στην πραγμάτωση του εθίμου. Ωστόσο οι τρόποι επιτέλεσης των εθιμικών κοινωνικών δρωμένων κατά τη διαχρονική τους πορεία αλλάζουν. Είναι προφανές ότι επηρεάζουν άμεσα τους τρόπους της μουσικής ζωής και κατά συνέπεια τη διαχειριστική διαδικασία της ίδιας της μουσικής. Για παράδειγμα, σκοποί και τραγούδια, που γενιές και γενιές του λαού μας άκουγαν και συμβίωναν, τα τελευταία χρόνια έπαψαν να ακούγονται. Τη θέση τους πήραν άλλα υποκατάστατα, τα οποία διέπονται από τους νόμους και τους κανόνες της εμπορίας και του κέρδους. Εδώ, εμμέσως φαίνονται οι αλλαγές στη μουσική πράξη προκειμένου να εξυπηρετήσουν άλλες σκοπιμότητες. Οι αλλαγές αυτές επηρεάζουν και διαμορφώνουν τις νέες προδιαγραφές μουσικής υφής.
i)Τα μουσικά όργανα και οι συγκεκριμμένες τεχνικές παιξίματος Και ως προς το είδος και ως προς τις τεχνικές παιξίματος τα μουσικά όργανα και ιδιαίτερα η τρίχορδη φιαλόσχημη λύρα, αποτελούν μοναδικά και ιδιόμορφα χαρακτηριστικά στη δημιουργία και διαμόρφωση της μουσικής δομής. Είναι προφανές ότι ως ιδιόμορφοι παράγοντες παραγωγής ή αναπαραγωγής μουσικής συμβάλλουν αποφασιστικά στο είδος του ηχοχρώματος και ακολούθως στη διατήρηση της μουσικής ιδιαιτερότητας. Αντιθέτως, τους νέους τροποποιητικούς παράγοντες των δομών και του ύφους της παραδοσιακής μουσικής αποτελούν: το αρμόνιο, το κλαρίνο, το ούτι, το ακκορντεόν, τα ντραμς κ.ά. ii)Η αυτοτέλεια των μουσικών οργάνων και η καθαρότητα τους Το κατ' εξοχήν αντιπροσωπευτικό μουσικό όργανο, η λύρα, με την αυτοτέλειά της (μελωδική-συνοδειακή και χωρίς τη σύμπραξη κάποιου άλλου οργάνου) και τη μουσική της καθαρότητα (απόλυτη διάκριση των ηχητικών λεπτομερειών) αντανακλά με αληθινό και πηγαίο τρόπο το ατομικό και το ενιαίο ομαδικό πνεύμα. Στη νέα εποχή, τα χαρακτηριστικά της αυτά επισκιάζονται ή χάνονται από τη σύμπραξη της με άλλα μουσικά όργανα. iii) Η προφορικότητα στη μουσική επιτέλεση Το μεγάλο ζητούμενο, ίσως και το πιο κρίσιμο σημείο που διαχωρίζει το παραδοσιακό από το μη παραδοσιακό είναι η προφορικότητα. Σε ένα μουσικό δρώμενο και ιδιαίτερα στα μικρά γλέντια της επιτραπέζιας παρέας, οι συντελεστές συμμετέχουν ενεργά στην επιτελεστική δράση. Με την ενεργή συμμετοχή κάθε φορά, οι συντελεστές εκδηλώνονται και αυθόρμητα εκφράζουν τα ατομικά ή τα κοινωνικά τους συναισθήματα. Έτσι εξωτερικεύουν θέματα που τους απασχολούν. Μέσα λοιπόν από την προφορικότητα της μουσικής επιτέλεσης, τα μέλη της παρέας και εκτενέστερα της κοινότητας ξεπερνούν κάποιους φραγμούς, φραγμούς που στις καθημερινές τους συναλλαγές δεν μπορούν να αγνοήσουν - ενώ ανοίγουν ταυτόχρονα δρόμους επικοινωνίας και συγχρωτισμού δημιουργώντας τις προϋποθέσεις ελεύθερης Σε μία μουσική επιτέλεση που η προφορικότητα δεσπόζει, μπορεί η μουσική να λειτουργήσει καθαρτικά, δίνοντας την ευκαιρία σε όλους τους συντελεστές της να εκφράσουν και να εξωτερικεύσουν θέματα-προβλήματα, να διαδόσουν ή να ανακοινώσουν κάποια ευχάριστα ατομικά ή οικογενειακά γεγονότα. Στη νέα εποχή, η προφορικότητα έχει ακυρωθεί με τις νέες μορφές μουσικών δρωμένων. Έτσι, το ευρύτερο και ανόμοιο ακροατήριο, τα νέα μουσικά προγράμματα, η επιχειρηματικότητα και ο επαγγελματισμός και άλλα πολλά, κατάργησαν την αμεσότητα και την επικοινωνία στη μουσική επιτέλεση και προκάλεσαν την εξαφάνιση του ενδιαφέροντος για το περιε-χόμενο των τραγουδιών, παράλληλα δημιούργησαν την ακροαματική διαδικασία των ντεσιμπέλ και της απόστασης και τις πομπώδεις μουσικές.
iv)Οι περιστάσεις των εθιμικών δρωμένων Είναι γνωστό, ότι η παραδοσιακή μουσική αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο στις διάφορες περιστάσεις των εθιμικών δρωμένων. Ανέκαθεν στη συνείδηση του ποντιακού κόσμου, το τρίπτυχο: (μουσική, λόγος, χορός) θεωρείται ως θεσμός στα εθιμικά δρώμενα. Οι εθιμικές περιστάσεις αποτελούν έναν από τους βασικούς παράγοντες της αναπαραγωγής και της διαχρονικής συνέχισης της μουσικής κληρονομιάς. Για παράδειγμα το έθιμο του γάμου, κατά την ποντιακή παράδοση, της χαράς, επειδή έχει συγκεκριμένο τελετουργικό χαρακτήρα, είναι προφανές ότι υπαγορεύει και παγιώνει ορισμένες μουσικές δράσεις αλλά και επιλογές σκοπών και τραγουδιών με μουσικοχορευτικό αλλά και θεματολογικό περιεχόμενο. Αντιθέτως, στη νέα εποχή και σε κάθε τόπο, εμφανίζονται και κυριαρχούν τα κέντρα κοσμικής και νυχτερινής διασκέδασης, αναπτύσσοναι σύγχρονες μουσικές επιτελέσεις-εκδηλώσεις και ακολούθως σχηματίζεται ένα νέο μουσικό ρεπερτόριο. Ένας άλλος φορέας για τη διάσωση και τη διάδοση της μουσικής είναι η χορωδιακή παρουσία. Η χορωδιακή μουσική πράξη, εύλογα καλλιεργείται στους κόλπους των εκπολιτιστικών συλλόγων, ωστόσο και στα μουσικά δρώμενα αυτού του είδους υπάρχει μία προβληματική. Ο ποντιακός λαός διαχειρίζεται απαράβατα τη δικιά του μουσικοποιητική ''γλώσσα'' ως μέσο εξωτερίκευσης και έκφρασης της δικιάς του ιστορίας. Είναι ο εμνευστής, ο τεχνίτης, ο καλλιτέχνης, ο ποιητής της σμίλευσης και διαμόρφωσης της μουσικής. Ωστόσο είναι ανάγκη, ο κόσμος και ειδικότερα οι διαχειριστές του πολιτισμικού και καλλιτεχνικού αυτού αγαθού να συνειδητοποιήσουν ότι χρήζει προσοχής για τη διάσωσή του.
Η εποχή που η αστικοποίηση και ο συγχρωτισμός σε οποιοδήποτε οικιστικό περιβάλλον και σε όλα τα επίπεδα ζωής αποτελεί μία πραγματικότητα, αναδεικνύει γλαφυρά μία ανάλογη γενικά κατάσταση της μουσικής ζωής και ειδικότερα τη διαχειριστική πράξη της παραδοσιακής μας μουσικής, είτε ως πολιτισμικό στοιχείο συνδιασμένο με το χορό και το θέατρο είτε ως αυτόνομο καλλιτεχνικό είδος. Αποτελεί κατ' ανάγκη τον κρίκο και το σημείο ποντιακής και μόνο αναφοράς. Στις μουσικές επιτελέσεις, που ταιριάζει περισσότερο να ονομάζω πλέον εκδηλώσεις, λείπει η προφορικότητα, η ενεργητική εκείνη συμμετοχή των συντελεστών τους, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της ομαδικής δημιουργίας. Η παραγωγή ή η αναπαραγωγή της μουσικής είναι πλέον αποτέλεσμα της προσωπικής μουσικής δραστηριότητας που τέθηκε κυρίως ο κάθε επαγγελματίας οργανοπαίκτης-μουσικός να επιτελέσει προς χάρην της διασκέδασης και ειδικότερα της διασκέδασης των κοσμικών και των νυχτερινών κέντρων. Στη ρευστή σημερινή πραγματικότητα που ο ανταγωνισμός για το εύκολο και γρήγορο κέρδος και για άλλες ατομικές φιλοδοξίες και στοχεύσεις οργιάζει, είναι προφανές ότι η μουσική επαγγελματική δραστηριότητα, στα πλαίσια παροχής υπηρεσίας κοσμικής και νυχτερινής διασκέδασης, επισκιάζει, εκτοπίζει ή τροποποιεί σε αφάνταστο βαθμό τον οικείο κληρονομημένο μουσικό πολιτισμό. Οι μουσικές παραγωγές των τελευταίων χρόνων, είτε στα κοσμικά και νυχτερινά κέντρα διασκέδασης, είτε στις παραγωγές CD και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ιδιαίτερα η ποντιακή ραδιοφωνία, ενώ είναι απαραίτητοι και χρήσιμοι φορείς της διασκέδασης, της επικοινωνίας και της ενημέρωσης του πολιτισμού, ως προς την ανάδειξη και καλλιέργεια του μουσικής μας κληρονομιάς, οι περισσότερες από τις σχετικές εκπομπές παρέχουν διαστρεβλωμένη την ιστορία της. Το σημαντικότερο όμως είναι, ότι επιδρούν στις νέες γενιές των Ποντίων αρνητικά γι' αυτήν, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνουν άλλες αισθητικές.
Όταν μιλάμε για μουσική παράδοση λοιπόν, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας, ότι όλες εκείνες οι αντιλήψεις και οι πρακτικές της ομαδικής προφορικής επικοινωνίας και των πολιτισμικών συνεκφράσεων, δε μπορούν πια να υπάρξουνε με τις συγκεκριμένες δομές στο νέο κοινωνικό πεδίο, διαφορετικά εθελοτυφλούμε. Εκείνο όμως που μπορεί να υπάρξει είναι οι παραδοσιακές μουσικές δομές της προφορικής ομαδικής δημιουργίας, που υπαινίσσονται έναν κοινωνικό πολιτισμό, τον κοινωνικό πολιτισμό της γενιάς των Ποντίων. Το στοιχείο της μουσικής γενικά, αποτελεί μία παγκόσμια ‘'γλώσσα'', που οδηγεί τους πολίτες σε ψηλά πολιτιστικά επίπεδα. Κατά όμοιο τρόπο, η παραδοσιακή μας μουσική, ως σημαίνον (υφή, ηχόχρωμα, ακουστικές φιγούρες, μουσικό ιδίωμα) και σημαινόμενο (ήθος και περιεχόμενο) αποτελεί μία διακριτή ‘'γλώσσα'', που υπαινίσσεται ένα κοινωνικοπολιτιστικό σύστημα και την οποία, εμείς τα μέλη της ποντιακής γενιάς επικαλούμαστε στις μουσικές μας αναζητήσεις. Με αυτές τις σκέψεις έχω την άποψη, ότι όλοι μας μπορούμε να αποτελούμε φορείς του μουσικού πολιτισμού, ιδιαίτερα όμως οι συστηματικοί φορείς που είναι, από τη μια οι άμεσοι διαχειριστές: πρακτικοί μουσικοί-οργανοπαίκτες και από την άλλη, οι φυσικοί εκπρόσωποι και εκφραστές της ποντιακής κοινότητας: Σωματεία-Εκπολιτιστικοί Σύλλογοι, λαβαίνοντας υπόψη και αναπτύσσοντας μουσικές πρακτικές, σύμφωνα με τα παραπάνω, που στοιχειωδώς διατυπώνω, μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια, ανάδειξη και διαιώνιση της ιστορικής μουσικής κληρονομιάς. Πιστεύω, πως στα παραπάνω ζητήματα, που αφορούν τον παραδοσιακό και ιστορικό μουσικό πολιτισμό, μπορούν, τόσο τα ενασχολούμενα άτομα, όσο βέβαια και οι διοικήσεις των ποντιακών σωματείων και των οργανώσεων γενικά, να δώσουν απαντήσεις. Άλλωστε αυτό είναι και αίτημα του μεγαλύτερου μέρους του ποντιακού πληθυσμού, που τα τελευταία χρόνια παρακολουθεί αμέτοχος και ανήμπορος να εκφράσει την ‘'βουβή'' του αντίδραση απέναντι σε αυτόν τον οργιαστικό οργασμό των μουσικών συνονθυλευμάτων, ως συνέχιση της παραδοσιακής μας μουσικής. Επιπρόσθετα να πω, ότι αυτά τα συνονθυλεύματα, της μουσικής των κοσμικών κέντρων και των κέντρων της νυχτερινής άγριας διασκέδασης, αιτιολογούνται από τους πρακτικούς μουσικούς που λένε: "αφού η παράδοση ανανεώνεται" ή "είναι νεοποντιακά". Έτσι βολεύονται. Λέω τούτο μόνο, ότι αυτές οι μηχανιστικές και ενορχηστρωμένες παραγωγές είναι βαρβαρότητες, που επιδρούν αρνητικά και κατασταλτικά στο μουσικό πολιτισμό της λεβεντιάς, της άμιλλας, της φιλοξενίας και πολλών άλλων χαρισμάτων, που ο ποντιακός λαός εκπέμπει διά της μουσικής του. Ο παραδοσιακός μουσικός πολιτισμός με όλα του τα συμφραζόμενα μπορεί να βρει το σωστό του δρόμο. Οι διοικήσεις των ποντιακών σωματείων και των εκπολιτιστικών συλλόγων, αφού προηγουμένως ανοίξουν μεταξύ τους διάλογο για μια καλή σχέση συνεργασίας, με άλλα λόγια, να αφήσουν κατά μέρος τις αντιπαλότητές τους και με τη βασική φιλοσοφία, ότι η μουσική είναι για όλον τον κόσμο και όχι μόνο για τους Ποντίους, μπορούν με συγκεκριμένες τους επιλογές, να δημιουργήσουν ικανές συνθήκες πρακτικών για την ανάπτυξη και διάδοση της μουσικής ως λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία και εθνομουσικολογικό ενδιαφέρον. Στην προσπάθεια αυτή θα συμβάλλουν καθοριστικά: ? Η ίδρυση "Αρχείου ποντιακής μουσικής λαογραφίας" για τη συλλογή, διάσωση και διάδοση της μουσικής. ? Η ίδρυση τμήματος Εθνομουσικολογίας για τη μελέτη και καταγραφή σε CD και DVD της μουσικής και του χορού ως πολιτισμικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. ? Η σύσταση τμημάτων εκμάθησης της μουσικής και των χορών, όχι μόνο για τους Ποντίους, αλλά για όλο τον κόσμο και δίκτυα επαφών και συλλογικής δράσης, στην προσπάθεια σωστής διαχείρισης αυτών. ? Ο σχεδιασμός δράσεων-εκδηλώσεων (ημερίδες, συνέδρια, διοργανώσεις πολιτιστικών ανταλλαγών) στις οποίες μέρος να αποτελεί η μουσική, ως παρουσία πολιτισμικού λόγου. ? Η εξασφάλιση τηλεοπτικών εκπομπών στην κρατική τηλεόραση με κεντρικό θέμα: ‘'Ιστορία και Πολιτισμός του ποντιακού ελληνισμού''. ? Η σαφής διάκριση στην οργάνωση μουσικών προγραμμάτων ιδιαίτερα στην ποντιακή ραδιοφωνία. Οι μουσικές εκπομπές με ιστορικό και παραδοσιακό περιεχόμενο ή με αστικό και λαϊκότροπο χαρακτήρα, πρέπει να είναι απόλυτα διακριτές και επιπλέον να επισημαίνεται ο χαρακτηριστικός τίτλος της εκπομπής: π.χ. δύο ώρες με παραδοσιακή μουσική ή συντροφιά με σύγχρονα ποντιακά τραγούδια. Πιστεύω πως το ενιαίο πνεύμα όλων των πλευρών-συντελεστών θα συμβάλλει στην καλλιέργεια μιας διαχρονικής
Παύλος Α. Γαϊτανίδης Εισήγηση στο 1ο Πανελλαδικό Συνέδριο Ποντιακού Ελληνισμού
|